بررسی وضعیت جمعیت کشور در آغاز دولت چهاردهم در گفتگو با پژوهشگر جمعیت آخرین فرصت جمعیتی در دولت چهاردهم
به گزارش سرویس خبری بسیج جامعه زنان-بررسی عملکرد دولت سیزدهم نشان می‌دهد این دولت گام‌های نسبتاً موفقی در حوزه جوانی جمعیت برداشت. قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده بعد از سال‌ها معطلی در کمیسیون‌های مختلف مجلس و در دولت‌های گوناگون، سرانجام سال۱۴۰۰ در دولت شهید رئیسی برای اجرا ابلاغ شد، هر چند این قانون در اجرا با چالش‌هایی مواجه بود و آنطور که باید و شاید اجرایی نشد، اما ابلاغ و اجرایی‌شدن بخشی از آن هم توانست تا حدودی شیب کاهش جمعیت را کمتر کند، البته طبق آمار‌های رسمی و اظهارنظر‌های مسئولان ذی‌ربط، چیزی حدود ۳۰درصد از قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده تاکنون اجرایی شده است که شاید برای سه سال نخست اجرای قانون خیلی هم بد نباشد! با تمام این‌ها دولت سیزدهم با شهادت سیدابراهیم رئیسی به پایان رسید و حالا دولت چهاردهم وظیفه خطیر اصلاح روند جمعیتی کشور را بر عهده دارد، به خصوص اینکه بازه زمانی کوتاه‌تری برای این اصلاح وجود دارد و به تبع آن فرصتی برای آزمون و خطا نداریم! همین مسئله هم موجب شده است مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای هیئت دولت چهاردهم یک بار دیگر بر مسئله جمعیت تأکید ویژه داشته باشند و از دکتر محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت بخواهند شخصاً مسئله جمعیت را پیگیری و موانع آن را شناسایی و رفع کند؛ تأکیدی که نشان می‌دهد بخش مهمی از گره جوانی جمعیت در حوزه وزارت بهداشت است. اما دلیل تأکید رهبری به وزیر بهداشت برای پیگیری شخصی مسئله جمعیت چیست؟ آیا این وزارتخانه صرف‌نظر از نقش کلیدی‌اش در حوزه سلامت در بحث کاهش جمعیت نقش داشته است؟ در فرصت اندک باقی مانده برای اجرای قانون جوانی جمعیت تا سال۱۴۰۷ و همچنین شرایط بحرانی در حوزه نرخ رشد و نرخ باروری که کشورمان با آن درگیر است، چگونه می‌توان جامعه ایران را از گرفتاری در چالش ناعلاج پیری و کاهش چشمگیر جمعیت ایرانی‌ها نجات داد؟ دکتر صالح قاسمی، پژوهشگر حوزه جمعیت و نویسنده کتاب جنگ جهانی جمعیت پاسخگوی سؤالات ما بوده است.
جناب آقای قاسمی! با عنایت به صحبت‌های اخیر مقام معظم رهبری در دیدار با هیئت دولت و تأکید ایشان به وزیر بهداشت درباره اینکه شخصاً پیگیر موضوع جمعیت باشند و به طور جدی موانع فرزندآوری را احصا و رفع کنند، چه نکاتی باید مدنظر قرار داد؟
این شصت‌ونهمین مرتبه‌ای است که رهبر معظم انقلاب به موضوع جمعیت تأکید و تذکر داشته و سخنرانی کرده‌اند؛ ۶۹مرتبه به صورت رسمی و علنی در حالی که غیرعلنی‌ها بیشتر از اینهاست، این موضوع نشان‌دهنده اهمیت مسئله در ذهن و منظومه فکری رهبر معظم انقلاب است. به هر حال ایشان هم می‌دانند که مردم برای تصمیم در مسئله فرزندآوری موانعی دارند. بخشی از موانع در حوزه اقتصاد و بخش بسیار جدی از موانع در حوزه بهداشت و درمان و بخشی از این موانع نیز در حوزه‌های فرهنگ نگرش، ارزش‌ها و نگرش‌های اجتماعی است. مجموعه این موانع باید دیده شود.
با یک نگاه اجمالی به قانون جوانی جمعیت می‌توانیم متوجه شویم که فقط وزارت بهداشت مسئول اجرای قانون در خصوص جمعیت نیست. از نگاه شما دلیل تأکید رهبری به وزیر بهداشت در این خصوص چیست؟
از آنجا که نقش موانعی که در حوزه بهداشت و درمان، موانعی که از طریق پزشکان یا مجموعه شبکه بهداشت و درمان برای خانواده‌ها ایجاد می‌شود، خیلی پررنگ و تأثیرگذار است، از این جهت رهبر معظم انقلاب در این رابطه به وزیر بهداشت تأکید ویژه داشتند. البته نه اینکه همه موانع و مسائل مدیریت جمعیت در وزارت بهداشت اتفاق می‌افتد، اما این وزارتخانه بسیار تأثیرگذار است و خانواده‌ها به شدت با آن در ارتباط هستند، به گونه‌ای که می‌توان گفت در مجموعه فرایند فرزنددارشدن، بیشترین تماس مردم با مجموعه وزارت بهداشت و درمان است، بنابراین این وزارتخانه خیلی تأثیرگذار است. به عبارتی می‌خواهم بگویم اگر خانواده از شبکه بهداشت و درمان بازخورد و عکس‌العمل بسیار خوبی برای فرزنددارشدن و اقدامات بعدی دریافت کند، بسیار تأثیرگذار است. در بخش هزینه‌های فرزندآوری هم در واقع خانواده باز با بسیاری از خدماتی که شبکه بهداشت و درمان ارائه می‌دهد، مرتبط می‌شود. از این بابت تأکید حضرت آقا در همین رابطه است که به هر حال نقش و سهم وزارت بهداشت خیلی زیاد است.
همانطور که مطلعید در دورانی که ما سیاست کاهش جمعیت را پیگیری می‌کردیم، بخش اصلی این ماجرا از سوی وزارت بهداشت اجرایی می‌شد. خانه‌های بهداشت و بهورزان برای کاهش باروری آموزش‌هایی را به مردم در مناطق شهری و روستایی ارائه می‌دادند و حتی جراحی‌های ناباروری همچون وازکتومی در مراکز تحت نظر وزارت بهداشت به صورت رایگان اجرایی می‌شد. آیا تأکید رهبری در موضوع جمعیت به شخص وزیر بهداشت بر مبنای همین مسئله است؟ به این معنا که همان گونه که وزارت بهداشت در کاهش جمعیت کشور نقش بسیار پررنگی دارد، حالا هم در اجرای سیاست‌های افزایشی می‌تواند تأثیرگذار باشد.
من معتقدم این به آن معنی نیست که همه قانون جوانی جمعیت معطوف به وزارت بهداشت است یا به تعبیری چنانچه وزارت بهداشت در دوره تنظیم خانواده نقش محوری و اصلی دارد، الان هم می‌تواند نقش اصلی را داشته باشد. من قائلم که اتفاقاً در سیاست‌های فعلی برعکس است و اتفاقاً رسانه‌ها مجموعه‌های تبلیغی ترویجی و فرهنگساز و تأثیرگذار روی گزاره‌های اجتماعی و ذهنی مثل رسانه ملی و مجموعه فضای مجازی و ... یا شخصیت‌های مشهور و به تعبیری سلبریتی تأثیرگذاری بسیار زیادی دارند و چه بسا از بقیه نهاد‌ها و مجموعه‌ها تأثیرشان بیشتر باشد، اما به هر حال تأکید رهبری بر وزارت بهداشت این است که نقطه تماس زیادی با مردم در حوزه فرزندآوری دارد و بسیاری از هزینه‌ها معطوف به این مجموعه است و متأسفانه بسیاری از بخش‌های شبکه بهداشت همچنان در مقابل سیاست‌های کلی جمعیت و قانون جوانی جمعیت مقاومت می‌کنند و هنوز مخالفت‌های پنهان و پیدا زیادی در این مجموعه دیده می‌شود! فکر می‌کنم بخشی از این تأکید رهبر معظم انقلاب به این دلیل است.
چند روز پیش آماری در رابطه با ۹۱ میلیونی‌شدن جمعیت کشورمان اعلام شد؛ آماری که بلافاصله بعد از اعلام از سوی افراد و مراجع ذی‌صلاح صحتش مورد تردید قرار گرفت و رد شد، با وجود این همچنان این سؤال باقی مانده است که آمار ۹۱ میلیونی‌شدن ایرانیان از کجا آمد و چرا این آمارسازی غلط اتفاق افتاد؟
در رابطه با آمار ۹۱میلیونی معتقدم این‌ها آمارسازی است! چنانچه کسانی که برای اولین بار این آمار را منتشر کردند، از سایتی به نام وردومترز و به استناد این سایت این آمار را منتشر کردند که کاملاً خطاست. جمعیت فعلی ایران بر اساس اعلام مرکز آمار که تنها مرجع رسمی و قانونی انتشار آمار است ۸۶میلیون نفر اعلام شده است، بنابراین عدد ۹۱میلیون حتماً آمارسازی است.
خب دلیل این آمارسازی‌ها را چه می‌دانید و افراد یا مجموعه‌هایی که این آمارسازی‌ها را دارند به دنبال چه اهدافی هستند؟
من این آمارسازی‌ها را به دو دلیل می‌دانم؛ نخست اینکه کسانی که این آمار‌ها را از این سایت‌ها و مجموعه‌های بین‌المللی منتشر می‌کنند، از سر بی‌اطلاعی و بی‌تدبیری و به تعبیر صریح‌تر از سر بی‌سوادی این کار را انجام می‌دهند یا اینکه این کار با هدف دادن داده‌های غلط به نظام برنامه‌ریزی کشور است، بنابراین این آمارسازی‌ها را باید با دقت دید. این آمارسازی‌ها خطرناک است و می‌تواند خطای محاسباتی، تحلیل غلط و سیاستگذاری و رفتاری غلط را در مدیران کشور و نظام مدیریت و برنامه‌ریزی کشور ایجاد کند، بنابراین باید حتماً به آمار درست ملتزم باشیم. مجموعه‌های رسانه‌ای هم باید در انتشار مطالبی که منتشر می‌کنند دقت بیشتری داشته باشند. این نکته بسیار مهمی است که فکر می‌کنم به هر حال یک جریان رسانه‌ای سیاسی هم وجود دارد که به این آمار‌ها دامن می‌زند.
قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده سال ۱۴۰۰ از سوی شهید رئیسی ابلاغ شد و حدود سه سال از اجرای آن می‌گذرد. آیا در این مدت شاخص‌های جمعیتی‌مان بهبود یافته است؟
دولت سیزدهم با عزم جدی درصدد اجرای قانون جوانی جمعیت بود. به رغم اینکه این قانون هنوز آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و مقرراتش را پیدا نکرده بود، ولی دولت گذشته با عزمی جدی اجرای آن را شروع کرد. عرض من این است دوسه سال برای قضاوت درباره اینکه این قانون درست اجرا شده یا نه و بعد این درست اجرا‌شدن روی شاخص‌های جمعیتی اثر بگذارد، زمان بسیار کمی است، اما معتقدم نشانه‌هایی از توفیق جدیت مدیران بر اجرای قانون جوانی جمعیت در دولت سیزدهم وجود دارد؛ و این نشانه‌ها چیست؟
یکی اینکه شیب کاهش تعداد تولد‌ها کمتر شد. نه به این معنا که تعداد تولد‌ها افزایشی باشد، خیر، همچنان کاهشی است، ولی واقعیت این است که شیب کاهش کمتر شده است. به طور مثال سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ بعضاً تا سالی ۱۰۰هزار کاهش تولد را تجربه می‌کردیم، اما طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ شاهد این بودیم که میزان کاهش به سالی ۲۰- ۳۰هزار رسید که در واقع شیب کاهش کمتر از گذشته بوده است. نکته دوم اینکه بر اساس مقایسه‌ای که بین سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۱ انجام شد، نسبت تولد فرزندان اول کمتر شد و نسبت تولد فرزندان دوم تقریباً ثابت ماند و نسبت تولد فرزندان سوم، چهارم و پنجم افزایشی شد که ما می‌گوییم این نشانه‌ای است در اینکه الگو‌های غلط در حال نقص‌شدن و در حال از بین رفتن است. انگاره‌های غلطی که در جامعه شکل گرفته بود و داشتن فرزند سوم، چهارم و پنجم در برنامه زندگی بخشی از جامعه قرار گرفت و سهم آن افزایش پیدا کرد. ما این‌ها را نشانه‌های خوبی می‌دانیم. همچنان که فکر می‌کنیم دولت چهاردهم فرصت طلایی دارد. قانون جوانی جمعیت سال۱۴۰۰ تصویب شده است و تا ۱۴۰۷ برای اجرا فرصت دارد. از الان تا سال۱۴۰۷ یعنی چهار سال، دقیقاً منطبق با سال‌های عمر دولت چهاردهم است و امیدواریم دولت چهاردهم را دولتی بنامیم که با جدیت در اجرای قانون جوانی جمعیت داشته باشد و ما را از پیچ خطرناکی که در آن هستیم، عبور دهد، وگرنه این دولت می‌تواند آخرین فرصت جوانی جمعیتی را در کشور از دست داده و به باد دهد. امیدوارم اهمیت این مسئله چنانچه حضرت آقا هم فرمودند برای مدیران کشور هم در اولویت بالایی قرار داشته باشد.
